Buzul Nedir? Buzulların Oluşturduğu Şekiller Nelerdir?

Buzul, karların sıkışması ve yeniden kristalleşmesi sonucunda oluşan, genellikle yavaş hareket eden büyük buz kütlesidir. Bu süreç, yüksek dağlık bölgelerde veya kutup bölgelerinde uzun süreli düşük sıcaklıkların etkisiyle gerçekleşir. Buzullar, Dünya yüzeyindeki tatlı su rezervlerinin yaklaşık %70’ini oluşturur ve iklim sistemi üzerinde önemli bir role sahiptir.

Yavaş hareket eden bu büyük buz kütleleri, bulundukları yerlerdeki coğrafi şekilleri hem aşındırarak hem de biriktirerek yeniden şekillendirirler. Bu süreçler sonucu oluşan şekiller, aşındırma şekilleri ve biriktirme şekilleri olmak üzere iki ana kategoriye ayrılır. Buzulların oluşturduğu şekiller ayrı bir başlık altında incelenebilir. Bundan önce dağ(alp) buzulları ve kıtasal buzulların ne olduğuna göz atalım. Dağ (Alp) Buzulları, genellikle dağlık bölgelerde bulunur ve eğimli yamaçlar boyunca aşağı doğru akar. Dağ buzulları, vadiler boyunca hareket ederek U-şekilli vadiler ve diğer özgün şekilleri oluşturur. Kıtasal Buzullar, daha geniş alanları kaplayan buz tabakalarıdır. Grönland ve Antarktika gibi kıtasal bölgelerde bulunur ve çevresindeki coğrafi şekillerin çoğunu etkiler.

Buzullar, hareket ederken hem aşındırıcı hem de biriktirici güçler sergiler. Buzul hareketi, Dünya yüzeyini dönüştürerek çeşitli jeolojik şekiller oluşturur. Buzulların oluşturduğu şekiller, hem geçmişteki buzul dönemlerini anlamamıza hem de günümüzdeki çevresel değişimleri analiz etmemize olanak sağlar. Bu şekiller, tarım, turizm ve hidrolojik kaynaklar açısından önemli faydalar sunar. Ayrıca, buzul erimesinin iklim değişikliği ile bağlantısı, bu oluşumların sürdürülebilirlik açısından da incelenmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Buzulların Oluşturduğu Şekiller

Buzulların oluşturduğu şekiller,buzulların hareketi, erimesi ve çevresel koşullara bağlı olarak farklı özellikler gösterir.

1.      Aşındırma Şekilleri

Buzullar, altlarındaki kayaçları zımpara gibi aşındırarak belirgin topografik yapılar oluşturur:

• U-Şekilli Vadiler: Nehir vadileri genellikle V şeklindedir. Ancak bu vadiler, buzulların genişleyip derinleşmesi sonucu U-şekilli hale gelir. Bu vadiler, dik yamaçları ve geniş tabanları ile tanınır.
• Hörgüç Kaya: Buzulların aşındırma gücüyle şekillenen asimetrik kaya oluşumlarıdır. Bir yüzeyi düz ve pürüzsüz olurken, diğer tarafı daha dik ve kaba bir yapıya sahiptir.
• Sirkler: Dağ zirvelerine yakın yerlerde, buzulların başlangıç noktası olarak kabul edilen çanak şekilli oyuklardır. Bu çukurlar genellikle buzullar eridikten sonra suyla dolarak sirk göllerine dönüşür.
• Arêtler ve Hörnerler: İki buzulun bir dağ sırtında aşındırma yapmasıyla oluşan keskin sırtlara arête, birden fazla buzulun bir zirveyi oyup şekillendirmesiyle oluşan dik doruklara hörner denir.
• Asılı Vadiler: Ana buzul vadisine bağlanan ve daha yüksekte kalan küçük vadilerdir. Bu vadiler genellikle şelalelerle sonuçlanır.

2.      Biriktirme Şekilleri

Buzullar, eridiklerinde taşıdıkları tortuları biriktirerek çeşitli jeolojik yapılar oluşturur.

• Morenler: Buzulların taşıdığı kaya ve toprak malzemesinin birikmesiyle oluşur. Çeşitli türleri vardır:

  a) Terminal Moren: Buzulun en ileri noktasında biriken malzemeler.
  b) Lateral Moren: Buzulun yan kenarlarında biriken malzemeler.
  c) Medial Moren: İki buzulun birleşmesiyle oluşan orta çizgi boyunca biriken malzemeler.
  d) Drumlin: Buzulun altındaki tortuların şekillendirilmesiyle oluşan uzun, eliptik tepelerdir. Buzulun hareket yönüne paralel olarak uzanırlar.

• Eskiler ve Kameler: Buzul içindeki eriyen suların taşıdığı tortuların yığılmasıyla oluşan kıvrımlı sırtlar (eskerler) ve yuvarlak tepeciklerdir (kameler).
• Kettle Gölleri: Eriyen buzulların bıraktığı çukurların suyla dolmasıyla oluşan göllerdir.
• Outwash Ovaları: Buzul eriyik sularının taşıdığı tortuların geniş alanlara yayılmasıyla oluşan düz ovalardır.

Buzulların Oluşturduğu Diğer Şekiller

Buzulların etkisiyle oluşan diğer önemli coğrafi yapılar şunlardır:

• Fiyortlar: U-şekilli vadilerin deniz suyu ile dolması sonucu oluşan derin, dar körfezlerdir. Norveç, Yeni Zelanda ve Kanada gibi ülkelerde yaygın olarak görülür.
• Proglasyal Göller: Buzul erimesiyle oluşan tatlı su gölleridir. Bu göller, genellikle buzul hareketinin durduğu alanlarda bulunur.
• Kıyı Şekilleri: Kıyıya yakın alanlarda bulunan buzul tortuları ve eriyik suları, karmaşık kıyı yapıları oluşturabilir​.