Gobi Çölü Nerede ve Hangi Kıtada?

Gobi Çölü, Moğolistan’ın güneyinde, Moğolistan Altay ve Khangai dağları ile Himalaya Platosu arasında kuzeybatı Çin’in karşısında yer almaktadır. Adını, Moğolca “susuz yer” anlamına gelen gobi’den almaktadır. Hem Moğolistan’ın hem de Çin’in büyük kısmına uzanan bu çölde, herhangi bir yönde uzun mesafeler boyunca araba sürmek mümkündür.

Gobi Çölü nerede? Sorusunun cevabını detaylı konumuyla birlikte paylaşmış olduk. Gobi Çölü hangi kıtada? Sorusuna yanıt aradığımızda ise Orta Asya cevabını buluruz. Bu çöl, 160 km uzunluğa, 500 ila 1000 km genişliğe ve 1.300.000 km² alana sahip geniş bir araziyi kaplamaktadır. Bu bölge, soğuk bir karasal çöl iklimine sahiptir. Kışlar soğuk geçer. Ortalama sıcaklık -20⁰C’nin altındadır. Ocak ayında ise 33⁰C’nin üzerine çıkmaktadır. Gobi çöl bitki örtüsü, gerçek çöl, çöl otlakları ve bozkır karışımıdır. İklime rağmen, Gobi Çölü bölgesinin Moğol kısmı küresel olarak vahşi yaşamı desteklemektedir. Uzun mesafeli vahşi yaşam göçleri de dâhil olmak üzere tarihi vahşi yaşam topluluğunu destekleyen dünyanın en büyük bozkır ekosisteminin bir parçasıdır.

Dünyanın en büyük beşinci çölü unvanına sahip Gobi Çölü,  nesli tükenmekte olan birçok türü barındırmaktadır. Kurak ve yarı kurak biyomlar, çoğunlukla geçim çiftçileri ve pastoralistler olmak üzere dünya nüfusunun% 20’sine ev sahipliği yapmaktadır.

Gobi Çölü Özellikleri

Gobi Çölü nerede? Sorusuna çölün kapladığı yerleri ifade ederek yanıt verelim. Gobi, batıda, Gaxun Junggar (Dzungarian) ve Trans-Altay Gobi’den, merkezde ve doğuda, Doğu veya Moğol Gobi’den ve güneyde Alxa Platosu’ndan (Alashan Çölü) oluşur.

1.     Fiziksel Özellikler

Gaxun Gobi, batıda Tien Shan’ın mahmuzları ve güneyde Bei Dağları ile sınırlıdır. 1500 metre yüksekliğe kadar yükselir. Düz tepeler ve bazen ovadan 90 metreden fazla yükselen kayalık sırtlarla ayrılmış geniş oyuklardan oluşan karmaşık bir labirent ile hafifçe olukludur.

Çöl taşlı ve neredeyse susuzdur. Ancak nadiren, bazı çöküntülerde tuzlu bataklıklar görülür. Toprak grimsi kahverengi olup, jips ve halit (kaya tuzu) içerir. Bitki örtüsü nadirdir, ancak bireysel ılgın çalılarının bulunduğu nehir yataklarında daha zengindir. Saxaulon ve nitre çalısı ve yıllık halofitler (tuza dayanıklı bitkiler) bulunur.

2.     Jeoloji

Gobi Çölü özelliklerini jeoloji açısından incelediğimizde ovalarının, tebeşir ve diğer tortul kayaçlardan oluştuğunu görürüz. Bunlar senozoik yaştadır, yani yaklaşık 66 milyon yıl öncesine dayanmaktadır. Alçak, yalıtılmış tepelerin bazıları daha eskidir. Arazi, küçük kayan kum kütleleri barındırır.

Orta Gobi olarak adlandırılan bölgede Mezozoik Çağ’a ait dinozorların kalıntıları ve Senozoik memelilerin fosilleri bulunmuştur.

Çöl ayrıca eski halkların yaşadığı Paleolitik ve Neolitik bölgeleri de içerir. 1990’lı yıllarda yapılan başarılı kazılarda, Güneybatı-Orta Moğolistandaki Tsagaan Agui (Beyaz Mağara), 35.000 yıllık eserler bulunmuştur.

3.     Gobi’nin İklimi

Gobi Çölü, iklim şiddetli bir şekilde karasal ve kuraktır. Kış şiddetli, ilkbahar kuru ve soğuk, yaz ılıktır. Yıllık sıcaklık aralığı dikkate değerdir. Ocak ayındaki ortalama düşük sıcaklıklar, -40 °C ulaşır. Temmuz ayındaki ortalama yüksek sıcaklıklar ise 45 °C’ye kadar çıkar. Günlük sıcaklık aralıkları da oldukça geniş olabilir.

Yıllık toplam yağış, batıda 50 mm’den daha az, kuzeydoğuda 200 mm’den daha fazla olacak şekilde değişkenlik gösterir. Yağışların çoğunu yaz aylarında alan doğu bölgelerinde muson benzeri koşullar mevcuttur. Gobi’de sonbahar, kış ve ilkbaharda kuzey ve kuzeybatı rüzgarları hakimdir.

4.     Drenaj ve Topraklar

Gobi Çölünün drenajı büyük ölçüde yer altındadır. Yüzey nehirlerinin çok az sabit akışı vardır. Dağ dereleri, Gobi’nin saçaklarıyla sınırlıdır. O zaman bile gevşek toprakta veya tuzlu, kapalı çöküntülerde kaybolurken hızla kurur. Birçok nehir sadece yazın akar. Öte yandan, yeraltı suları yaygın ve büyükbaş hayvan yetiştirmeye yetecek kadar kalitelidir.

Gobi’nin toprağı esas olarak grimsi kahverengi ve kahverengi karbonlu (karbon bakımından zengin), jipsli (alçıtaşı içeren), kaba çakıllı, genellikle kumlu tuzlu bataklıklar ve takir ile birleşir.

Gobi Çölünde Bitki ve Hayvan Yaşamı

Çölüm bitki örtüsü seyrek ve nadirdir. Platoda dağlarında altındaki ovalarda küçük çalı benzeri bitki örtüsü vardır. Darıcanlar, sarı ağaç fasulyesi kapari, winterfat, nitre çalısı ve çalı benzeri halofitik bitkilerden oluşur. Tuz bataklıklarında halofil gruplar hakimdir.

Yarı çöl yollarında, otsu ve pelin gruplarına ait bitkiler yer alır. Gobi Altay ve diğer yüksek dağlarda, çöl-çimi bozkırları, alt yamaçları tamamen kaplar. Üst kısımlarda tüy-çim bozkırlarının dağ versiyonları görülür.

Çölde yaşan hayvanlar, vahşi develer gibi büyük memelilerle çok çeşitlidir. Kulan, dzheiran ceylanları ve dzeren-procapra (bir tür antilop) çölde yaşayan diğer hayvan türleridir. Bir zamanlar çölün batı bölgesinde dolaşan Przewalski atı, vahşi doğada tükenmiştir. Çöl, dağ sıçanları ve sincaplar gibi kemirgenler ve sürüngenleri de barındırır.

İnsanlar ve Ekonomi

Nüfus yoğunluğu azdır. Km² başına bir kişi düşmektedir. İç Moğolistan’da Çin nüfusu 1950’den beri büyük ölçüde arttı. İç Moğolistan kısmında büyük ölçüde Çince konuşulmaktadır. Yerlilerin ana mesleği, göçebe sığır yetiştiriciliğidir, ancak Çinlilerin yoğun olduğu bölgelerde tarım daha hakimdir.

Moğol göçebelerinin geleneksel yaşam alanları keçe yurtları ve orgerlerdir (çadır türleri). Çinli çiftçiler ise ham tuğladan inşa edilmiş kil evlerde yaşarlar.

Gobi’nin özellikle yarı çöl kesimlerinde, asıl geçim kaynağı hayvancılıktır. Toplam sürülerin yarısından fazlası, koyun ve keçilerden oluşmaktadır. Bunlardan daha az bir çoğunlukta büyük boynuzlu sığırlar yer almaktadır. Atlar ise toplamın yalnızca küçük bir yüzdesini oluşturmaktadır.

Besi hayvanlarının önemli bir kısmı, bazı bölgelerde hala ulaşım için kullanılan iki hörgüçlü Baktriya develerinden oluşmaktadır. Yeraltı suları nedeniyle sığırlar için otlak yıl boyunca mevcuttur. Hayvancılık, ağırlıklı olarak göçebedir ve sürüler yılda birkaç kez uç noktalar arasında 190 km kadar göç ederek hareket eder.

Yararlı maden yatakları azdır, ancak tuz, kömür, petrol, bakır ve diğer cevherler çıkarılır. Tarım sadece nehir vadileri boyunca gelişmiştir.

Gobi, doğuda ve batıda, özellikle güney-orta İç Moğolistan’dan Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’a kadar uzanan demiryolları ile geçilir. Bei Dağları ve Gaxun Gobi üzerinden Doğu Çin’den Sincan(Çin)’a giden birçok otoyol vardır.